Δευτέρα 24 Ιουλίου 2023

Υπερβολικές Ανακαινίσεις

 Πολλά κάστρα και πύργοι  δέχονται κατά καιρούς εργασίες συντήρησης και αναστήλωσης. Συνήθως αυτες οι εργασίες αποφεύγουν να αλλοιώσουν τη μορφή του μνημείου, απλά γίνονται για να βελτιώσουν κάπως την εικόνα ή να εμποδίσουν περαιτέρω κατάρρευση. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα. Αναφέρω ενδεικτικά μερικές περιπτώσεις άψογων αναστηλώσεων: Πλαταμώνας, Βάτικα, Ανδρομονάστηρο, Αγιονόρι, Φανάρι, Χλεμούτσι, Πάτρα, Πύργος Πιτυούς, Πύργος Βασιλικού.

Γίνονται όμως και κάποιες επισκευές που είναι υπερβολικά παρεμβατικές:

Α) Απαράδεκτες Ανακατασκευές

1) Πύργος Ελαίας (Λακωνία)


Σήμερα (αριστερά) και πριν το 2000


2) Παλιόπυργος Αρσανά Αγ. Παύλου ( Άγιο Όρος)


σήμερα και πριν το 2018


3) Βίγλα Γιαλού Κεφάλι (Κρήτη, Λασίθι)


σήμερα και πριν το 2010


4) Πύργος Αλιβερίου (ΘΗΣ ΔΕΗ, Αλιβέρι)


Σήμερα και πριν το 1953


5) Πύργος Μονής Ελεούσας (Λυγιά, Ηλεία)



Β) Υπερβολικές Ανακατασκευές (αλλά μάλλον αναγκαίες)




7) Πύργος Πετιμεζά (Κάτω Λουσοί, Αχαΐα)


σήμερα και πριν το 1973


8) Πύργος Λεβένταινας (Καρύταινα, Αρκαδία)


9) Πύργος Τσουκαλαδέλλη (Θέρμη, Μυτιλήνη)


10) Κούλια Παραμυθιάς (Θεσπρωτία)



Συμπέρασμα: οι ριζικές ανακαινίσεις –από ερείπιο σε κατοικίσιμο κτίριο– χρειάζονται μόνο για πυργοκατοικίες του 18ου/19ου αιώνα. Σε άλλες περιπτώσεις, ειδικά όταν αλλάζει εντελώς η μορφή του μνημείου, είναι απαράδεκτες.

Αυτό είναι αυτονόητο. Το θέμα ειναι ότι αυτό που λέμε εδώ «απαράδεκτες ανακαινίσεις» δεν είναι αποτέλεσμα πρωτοβουλίας του Υπουργείου Πολιτισμού αλλά είναι αυθαίρετες ενέργειες τοπικών φορέων και  κάποιων μερακλήδων με καλές προθέσεις. 

Σάββατο 11 Μαρτίου 2023

Βυζαντινές Πόλεις

 Διαδραστικός χάρτης των πόλεων του Βυζαντίου προς το τέλος του 6ου αιώνα.

Από το Βυζαντινόν Χρονικόν.

Ο χάρτης βασίζεται κυρίως σε δύο πηγές του 6ου αιώνα: τον «Συνέκδημο» του Ιεροκλέους) και το «Περί Κτισμάτων» του Προκοπίου, με λίγες μεταγενέστερες προσθήκες. Υπάρχουν και αρκετές άλλες πόλεις η θέση των οποίων δεν είναι γνωστή ούτε κατά προσέγγιση.

Σχεδόν κάθε πόλη από αυτές  έχει το κάστρο της. Δυστυχώς, από τα κάστρα που αντιστοιχούν στις θέσεις του χάρτη και που βρίσκονται έξω απο τα σημερινά ελληνικά σύνορα ελάχιστα μπορούν να χαρακτηριστούν «Βυζαντινά», καθώς έχουν υποστεί τροποποιήσεις και ανακατασκευές από πάσης φύσεως κατακτητές και καταπατητές στο πέρασμα των αιώνων.


Παρασκευή 24 Ιουνίου 2022

Ελευσίνα: Περιγραφή ενός φρουρίου που δεν υπάρχει

 Στους φίλους του Καστρολόγου που παρακολουθούν και τη σελίδα στο Facebook είναι γνωστή η ιστορία του φράγκικου πύργου της Ελευσίνας που δεν υπάρχει πια.


Ο φράγκικος πύργος που φαίνεται στην παραπάνω φωτογραφία ήταν επάνω σε ένα  λόφο στα δυτικά του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας (ιερό και ακρόπολις). Ο λόφος ολόκληρος καταστράφηκε το 1953 για τις ανάγκες του εργοστασίου τσιμέντων ΤΙΤΑΝ.

Ο   μεγάλος αυτός φράγκικος πύργος ήταν κτισμένος στη θέση ενός από τους αρχαίους πύργους ελληνιστικού φρουρίου που προϋπήρχε και τα ερείπια του οποίου σώζονταν πριν από την οριστική καταστροφή του λόφου.

Στο  τεύχος 16 του Αρχαιολογικού Δελτίου του 1960 ο αρχαιολόγος και αρχιτέκτων Ιωάννης Τραυλός αναφέρεται στον καταστραφέντα δυτικό λόφο (σελ.52–54). Παραθέτουμε αυτούσια την πολύ ενδιαφέρουσα  παρουσίασή του:


Επί του σχεδόν αιχμηρού και δυτικωτέρου των δύο λόφων δεν ευρέθησαν σημεία κατοικήσεως εκ παλαιοτέρων χρόνων, ειμή μόνον λείψανα οικοδομής των Ελληνιστικών χρόνων, στρατιωτικής πιθανώς χρήσεως και ερείπια υψηλού πύργου ανεγερθέντος επί Φραγκοκρατίας εις την ίδιαν θέσιν. Πάντα ταύτα σήμερον έχουσιν εξαφανισθή...

        Ως ήδη ελέχθη, ολόκληρος ο δυτικός λόφος τής Ελευσίνος έχει σήμερον εξαφανισθή λατομηθείς μέχρι της βάσεως αυτού. Εις την θέσιν του υψούνται τώρα αι καπνοδόχοι του εργστασίου «Τιτάν», από τας οποίας εις πυκνά σύννεφα εξέρχεται ο καπνός και η σκόνη του τσμέντου δημιουργηθείσης μιας αφορήτου καταστάσεως δια τους κατοίκους της Ελευσίνος.

Ο Φίλιος, επιχειρήσας το 1892 μικράν ανασκαφήν επί της κορυφής του λόφου, εβεβαίωσεν, ότι υπό τα ερείπια του Φραγκικού πύργου υπήρχον λείψανα αρχαίας οχυρώσεως και υπέθεσεν ότι μέχρι του σημείου εκείνου εξετείνετο η πόλις. Είναι πολύ πιθανή η υπόθεσις αύτη και θα ήτο δυνατόν κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, ότε εκτίσθη το οχυρόν επί του λόφου, να ηνώθη τούτο μετά της πόλεως δια στενής ωχυρωμένης οδού, υπολείμματα της οποίας πιθανώς ήσαν οι σωζόμενοι μέχρι και των ημερών μας ολίγοι ελευσινιακοί μεγάλοι κατειργασμένοι λίθοι ευρισκόμενοι δυτικώς του παλαιού εκκλησιδίου του Αγίου Νικολάου και ορίζοντες την γραμμήν του τείχους. Πάντοτε όμως η πόλις ετερματίζετο προς δυσμάς δι’ ιδιαιτέρου τείχους του οποίου ευτυχώς ολίγα μεν αλλά ασφαλή ίχνη, ως ελέχθη και ανωτέρω, κατώρθωσα να προσδιορίσω το 1947.

Συστηματικήν ερευνάν επί της κορυφής του λόφου επεχείρησε το 1931 ο καθηγητής κ. Γ. Μυλωνάς̇ τότε δε, τη υποδείξει του Κουρουνιώτη, συνέταξα και το μοναδικόν υπάρχον σήμερον σχέδιον του φρουρίου εις το οποίον φαίνονται τασωζόμενα κατά την εποχήν εκείνην ακόμη ερείπια.

Η συνεχιζομένη λατόμησις του λόφου προς την κατεύθυνσιν ταύτην ηνάγκασε τον Κουρουνιώτην να προβή εις εντόνους διαμαρτυρίας προς την διεύθυνσιν του εργοστασίου «Τιτάν», αργότερον δε προς παρεμπόδισιν της λατομήσεως να τοποθετήση μεγάλους στύλους εκ τσιμέντου επί της κορυφής του λόφου πέριξ των ερειπίων, ίνα σαφώς καθορισθούν τα όρια του Αρχαιολογικού χώρου. 

Την κατάστασιν εις την οποίαν διετηρούντο τότε τα ερείπια, αλλά και τα όρια μέχρι των οποίων είχε φθάσει η λατόμησις του λόφου, δεικνύουν αι ληφθείσαι το 1932 υπό της αεροτοπογραφικής υπηρεσίας του Υπουργείου Συγκοινωνιών φωτογραφίαι.

Ότε το 1953 εδόθη η άδεια της καταστροφής του λόφου, οι λατόμοι είχον ήδη παραβιάσει τα όρια του αρχαιολογικού χώρου και είχον φθάσει πλησίον του σωζομένου σχεδόν εις το αρχικόν του ύψος τοίχου του Φραγκικού πύργου, όστις και εκινδύνευε να καταρρεύση εκ των δονήσεων των φουρνέλων. 

Η επίβλεψις της διαλύσεως του Φραγκικού πύργου του οποίου οι τοίχοι ήσαν εκτισμένοι δια μεγάλων ορθογωνικών πωρολίθων και ελευσινιακών λίθων, προερχομένων εξ αρχαίων οικοδομημάτων του ιερού, ανετέθη εις τον τότε επιμελητήν Ελευσίνος Δ. Θεοχάρην, όστις προ της κατεδαφίσεως ηρίθμησε τους λίθους και εφωτογράφησε τον σωζόμενον τοίχον με σκοπόν την ανοικοδόμησιν αυτού εις άλλο σημείον, την οποίαν είχεν υποσχεθή ότι θα εκτελέση το εργοστάσιον «Τιτάν».

Η περαιτέρω έρευνα μετά την κατεδάφισιν του τοίχου ανετέθη εις εμέ και είχον ούτω την ευκαιρίαν να επιβεβαιώσω την κατά τους ελληνιστικούς χρόνους οικοδομήν του αρχαίου φρουρίου και να μελετήσω τον τρόπον της κατασκευής του.


Το φρούριον, ως δεικνύει το δημοσιευόμενον ενταύθα σχέδιον, είχε εν κατόψει σχήμα τριγώνου, εις εκάστην γωνίαν του οποίου ευρίσκετο και ανά εις πύργος. Ο προς δυσμάς ευρισκόμενος πύργος Α, επί του οποίου ανηγέρθη αργότερον ο Φραγκικός πύργος, ήτο ο μεγαλύτερος, έχων διαστάσεις 10x7 μ., ο Β ήτο τετράγωνος, πλευράς 5.20 μ., τέλος του Γ εσώζετο μόνον μικρόν τμήμα της δυτικής γωνίας του, προεξέχον του περιβόλου κατά 2.40 μ.

Εκ των τριών πλευρών του φρουρίου εσώθησαν επίσης μόνον αι δύο, η βορεία και η νοτία, πάχους αμφότεραι 1.10 μ., επί της τελευταίας μάλιστα, της νοτίας, εσώθη και η μικρά ανηφορική είσοδος πλάτους 1.30 μ. και αι προ αυτής βαθμίδες χρησιμεύουσαι προς διευκόλυνσιν της αναβάσεως. Η τρίτη προς ανατολάς πλευρά του περιβόλου είχεν ήδη καταστροφή πολύ προ του 1931 υπό των λατόμων, δεδομένου ότι μέχρι του σημείου αυτού είχε φθάσει η λατόμησις. Η προς την κατεύθυνσιν ταύτην κλίσις του λόφου, ως εξάγεται εκ των περισωθέντων παλαιών σχεδίων, ήτο περισσότερον απότομος των άλλων πλευρών, ως εκ τούτου δε ο εξαφανισθείς τοίχος του περιβόλου δεν ήτο δυνατόν να ευρίσκετο πολύ ανατολικώτερον της γραμμής του πύργου Β. την θέσιν του τοίχου τούτου είναι δυνατόν πιθανώς να μας καθορίσουν οι σημειούμενοι επί του σχεδίου μεταγενέστεροι τοίχοι Δ και Ε οι οποίοι, κατ’ αναλογίαν των παρομοίων Ζ και Η της βορείας πλευράς του περιβόλου, δεικνύουν ότι ο εξαφανισθείς περίβολος της ανατολικής πλευράς πρέπει να ήτο παράλληλος του μεταγενεστέρου τοίχου Δ και να ευρίσκετο εις απόστασιν 7 μ. από αυτού, όσον δηλαδή ήτο το σωζόμενον μήκος του καθέτου προς αυτόν τοίχου Ε.

Οι νεώτεροι αυτοί τοίχοι, τόσον της ανατολικής όσον και της βόρειας πλευράς, ήσαν εκτισμένοι δια μικρών λίθων και θραυσμάτων αρχαίων μαρμάρων συνδεομένων δια κονιάματος ασβέστου, φαίνεται δε ότι ήσαν σύγχρονοι με τον Φραγκικόν πύργον και αποδεικνύουν ότι ολόκληρον το ελληνιστικόν οχυρόν επισκευασθέν, εχρησιμοποιείτο και κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους.

Πλην της εισόδου η οποία ευρίσκετο κατά την νοτίαν πλευράν, φαίνεται ότι το αρχαίον φρούριον διέθετε και άλλην προς ανατολάς είσοδον δια την απ’ ευθείας επικοινωνίαν μετά της πόλεως. Τούτο συμπεραίνομεν εκ της υπαρχούσης άλλοτε κατά μήκος της ανατολικής πλευράς του πύργου Β λίαν ανηφορικής ατραπού της οποίας εσώζοντο βαθμίδες λαξευμέναι επί του βράχου. Η είσοδος αυτή, πιθανώς του αυτού πλάτους προς την νοτίαν, ευρίσκετο επί της εξαφανισθείσης ανατολικής πλευράς του περιβόλου πλησίον του πύργου Β, οι σημειούμενοι δε πλησίον τούτου ολίγοι λίθοι μας καθορίζουν ίσως την δεξιάν παραστάδα αυτής.

Όλοι οι τοίχοι του φρουρίου, τόσον του περιβόλου όσον και των πύργων, ήσαν θεμελιωμένοι απ’ ευθείας επί του βράχου, προς καλυτέραν δε έδρασιν των λίθων, κατά την εξωτερικήν μόνον πλευράν των τοίχων, εις πολλά σημεία είχε λαξευθή ο βράχος. Οι τοίχοι, ολόλιθοι, ήσαν κατεσκευασμένοι δι’ ελευσινιακών λίθων. Κατά με την εξωτερικήν όψιν αυτών ήσαν εκτισμένοι δια μεγάλων ή μικρών λίθων τραπεζοειδών ή και τριγωνικών, τοποθετημένων κατά οριζοντίους στρώσεις και με τελείαν προσαρμογήν μεταξύ των, ενώ κατά την εσωτερικήν αυτών όψιν, δια μετρίου μεγέθους ακατεργάστων λίθων.

Εις όσα σημεία οι τοίχοι διετηρήθησαν εις το αρχικόν των ύψος, ως εις τον πύργον A και εις μέγα τμήμα του ανατολικού περιβόλου, απέληγον εις οριζοντίαν επιφάνειαν προς έδρασιν των ωμοπλίνθων δια των οποίων φαίνεται ότι ήτο εκτισμένον το υψηλότερον μέρος αυτών. Το ύψος της λίθινης βάσεως εποίκιλλεν από 1–2.50 μ. αναλόγως της κλίσεως του βράχου, το εσωτερικόν όμως δάπεδον ευρίσκετο πολύ υψηλότερον του βράχου. Η ανύψωσις αύτη του δαπέδου εγένετο δια τεχνητής επιχώσεως αποτελουμένης εξ ολίγων χωμάτων περιεχόντων όστρακα όχι παλαιότερα του 3ου π.Χ. αιώνος και μεγάλης ποσότητος λατύπης, προερχομένης εκ της επεξεργασίας τωνλίθων των τοίχων του φρουρίου.

Προς το κέντρον του φρουρίου ο βράχος ευρίσκετο πολύ υψηλότερον, μόλις καλυπτόμενος υπό της επιχώσεως, το δε υψόμετρον εις το σημείον αυτό, το οποίον καθορίζει και το μέγιστον ύψος του λόφου, ήτο ως υπελόγισα 51.50 μ. από της επιφανείας της θαλάσσης. Περίπου λαξευμένη εις το σημείον αυτό υπήρχεν εντός του βράχου μεγάλη θαλαμοειδής δεξαμενή προς συγκέντρωσιν των ομβρίων υδάτων, εξασφαλίζουσα σχετικήν επάρκειαν ύδατος εις την εντός του οχυρού διαμένουσαν φρουράν.

Αι νέαι έρευναι μας εις την κορυφήν του δυτικού λόφου επερατώθησαν περί τα τέλη του 1953, ότε και εγκατελείψαμεν την περιοχήν. Μετά παρέλευσιν όμως αρκετού χρόνου, τον Μάρτιον του1955, κατά την διάρκειαν της λατομήσεως κάτωθεν του πύργου A και εις βάθος από της επιφανείας του βράχου 13 μ., εφάνη μικρόν σπήλαιον εντός του όποιου διετηρείτο αρχαία επίχωσις περιέχουσα πλήθος αγγείων και ειδωλίων. Δυστυχώς κατά την ανατίναξιν του βράχου κατεστράφη ολόκληρος η ανατολική πλευρά του σπηλαίου ωςκαι η οροφή αυτού, συγχρόνως δε διεσπάρη και απωλέσθη μέγα μέρος της πολυτίμου επιχώσεως. 

(η παρουσίαση τελειώνει με το επίσης κατεστραμμένο σπήλαιο του Πανός που βρισκόταν στον λόφο).

Μερικές ακόμα φωτογραφίες και απεικονίσεις του πύργου και του λόφου:

χαρακτικό του William Gell, 1811 (λεπτομέρεια).





Δευτέρα 26 Ιουλίου 2021

Ακρόπολις - 1000 κάστρα στον Καστρολόγο

Ένα ιστορικό ορόσημο για το ιστολόγιο. 

 Σήμερα, 26 Ιουλίου του 2021 φτάσαμε τα 1000 κάστρα στον Καστρολόγο!


Η τιμητική 1000στή θέση κρατήθηκε για την Ακρόπολη Αθηνών

Αρχικά έλεγα να μη συμπεριλάβω την Ακρόπολη στον Καστρολόγο, με το σκεπτικό ότι θα ήταν ιεροσυλία να χαρακτηριστεί η Ακρόπολη ως «Κάστρο».  Αλλά μετά από τόσα χρόνια άλλαξα γνώμη. Άλλωστε η Ακρόπολη χρησίμευσε σαν φρούριο σε όλο τον Μεσαίωνα και επί Τουρκοκρατίας και θα ήταν σημαντική παράλειψη.







Πέμπτη 1 Ιουλίου 2021

Πύργοι της Νάξου


Νέα ειδική σελίδα στον Καστρολόγο για τους πύργους της Νάξου.

Με χάρτη όπου επισημαίνονται όλες οι θέσεις και όπου κλικάροντας στις κουκκίδες μπορεί να δει κανείς περισσότερες λεπτομέρειες.

εδώ:  https://www.kastra.eu/naxos.php


Στη Νάξο υπάρχουν πολλοί «πύργοι» που χτίστηκαν επί Ενετοκρατίας και επί Τουρκοκρατίας, οι οποίοι ανήκουν σε ένα ιδιαίτερο είδος επαύλεων και αρχοντικών (και σε ορισμένες περιπτώσεις μοναστηριών) με οχυρωματικά στοιχεία. Ανήκαν σε πλούσιες οικογένειες του νησιού και κατά κανόνα ήταν παραθεριστικές κατοικίες. Οι ιδιοκτήτες τους ήταν Βενετσιάνοι και σπανιότερα Έλληνες. Οι περισσότεροι χτίστηκαν τον 17ο αιώνα.

Είναι σημαντικά μνημεία, αλλά επειδή πρόκειται, στην ουσία, για παλιές βίλες (πολλές από τις οποίες κατοικούνται ακόμα) δεν είναι σωστό να τις εντάξουμε στα κάστρα της Ελλάδας. (Με κάποιες εξαιρέσεις.)


Κάποιοι από τους Ναξιώτικους Πύργους, οι πιο αντιπροσωπευτικοί και αυτοί που έχουν περισσότερο αμυντικό χαρακτήρα, παρουσιάζονται σε αυτόνομη σελίδα στον Καστρολόγο. Όλοι μαζί οι πύργοι της Νάξου (οι 44 που γνωρίζουμε μέχρι στιγμής) παρουσιάζονται στον χάρτη της συγκεκριμένης σελίδας.


Σίγουρα υπάρχουν κι άλλοι. Αν ξέρετε κάποιον που δεν περιλαμβάνεται, κάντε τον κόπο να στείλετε email.  

Παρασκευή 4 Ιουνίου 2021

Βοιωτίας, Κορινθίας και Αργολίδος Περιήγησις

 Ο φίλος του Καστρολόγου και ερευνητής Δημήτριος Περσέας Λουκίσσας μού έκανε την τιμή να μου στείλει τα δύο βιβλία που έχει εκδώσει μέχρι στιγμής με τις περιηγήσεις και τις έρευνές του σε μνημεία της Βοιωτίας και της Αργολίδας & Κορινθίας. 

Ο Δημήτρης Περσέας ερευνά, φωτογραφίζει και αφηγείται την ιστορία αρχαίων και μεσαιωνικών μνημείων σε αυτές τις περιοχές. 

Οι τίτλοι των βιβλίων: 

► ΒΟΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Οδοιπορικό στη γη του Κάδμου (εκδόσεις ΙΔΕΩΝ ΑΝΤΡΟΝ)

► ΑΡΓΟΛΙΔΑΣ, ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ, Ένα σύγχρονο οδοιπορικό στη γη των Μύθων και της Ιστορίας, Τόμος Α’ (εκδόσεις ΑΝΟΙΧΤΗ ΠΟΛΗ)





Εξαιρετική δουλειά, φτιαγμένη με μεράκι και πολύ κόπο. Και πολύ χρήσιμο για όλους εμάς που έχουμε παρόμοια ενδιαφέροντα. 

Να ευχηθούμε κάθε επιτυχία στην εκδοτική προσπάθεια του Δημητρη-Περσέα. Η πιο μεγάλη ανταμοιβή είναι αυτό το αξεπέραστο ταξίδι στον χώρο και στον χρόνο, στον κόσμο της γνώσης και της ιστορίας. 

Το ταξίδι συνεχίζεται και περιμένουμε σύντομα και νέα βιβλία από τις αναζητήσεις του συγγραφέα. 


Μερικές εικόνες από το περιχόμενο των βιβλίων: 











Δευτέρα 26 Οκτωβρίου 2020

Κρητικοί Κουλέδες

 Μια νέα σελίδα υπάρχει στον καστρολόγο αποκλειστικά με τους Κουλέδες της Κρήτης:

https://www.kastra.eu/kouledes.php


κουλέδες



Η σελίδα έχει τον χάρτη με την ακριβή θέση των 68 σωζόμενων κουλέδων της Κρήτης. (Υπάρχει η δυνατότητα ζουμ και δορυφορικής εικόνας κάθε κουλέ.)
Κλικάροντας στα pins αναδύεται παράθυρο με φωτογραφία (για όσους είχαμε) και βασικές πληροφορίες.

Είναι η πιο πλήρης και ακριβής χαρτογράφηση των κουλεδων που κυκλοφορεί. Ωστόσο σίγουρα υπάρχουν κι άλλοι. Υπολογίζω ότι υπάρχουν τουλάχιστον καμμιά 10ριά ακόμα κουλέδες που δεν έχει ο χάρτης. Όποιος γνωρίζει κάποιον άγνωστο σε εμάς, να μας το πεί. 😊

Οι Κουλέδες ήταν μικρά Οθωμανικα οχυρά . Το δίκτυο από 150+ κουλέδες  κατασκευάστηκε για να βοηθήσει στην καταστολή της Κρητικής Επανάστασης του 1866-1869. (Αποδείχθηκαν πολύ αποτελεσματικοί). Οι περισσότεροι καταστράφηκαν από τους Κρητικούς μετά τη αποχώρηση του Τουρκικού στρατού το 1898.

Κάποιοι από τους Κουλέδες ήταν κεντρικοί κουλέδες («κισλά»), σαν μικρά φρούρια, που φιλοξενούσαν μεγάλες μονάδες, ενώ η πλειοψηφία ήταν μικρότερα οχυρά, ακόμα και μικρά φυλάκια. Στον χάρτη οι κεντρικοί σημειώνονται με κόκκινο pin, οι απλοί κουλέδες με κίτρινο και οι εντελώς ερειπωμένοι σημειώνονται με μπλε.

Στο δίκτυο εντάχθηκαν και κάποια παλιότερα ενετικά κάστρα που επισκευάστηκαν γι'αυτόν τον σκοπό, όπως το Φραγκοκάστελλο, ο Καλές Ιεράπετρας κ.ά.

 Στον Καστρολόγο υπάρχει σελίδα για τους πιο σημαντικούς και καλύτερα διατηρημένους κουλέδες, αλλά όχι για όλους, δεδομένου ότι ξεφεύγουν λίγο από το κυρίως αντικείμενο του site. Οπότε δημιουργήθηκε αυτή η σελίδα που τους περιέχει όλους μαζί.